Kthehu
Kthehu
|
Nė tė kaluaren pėrfshinte pjesėn veri-pėrėndimore
tė Shqipėrisė
veriore qė nga Shala deri te Shpella e Berishes nė brigjet e
lumit Moraēa.
Pėrbėhej nga zona tė vogla
teritoriale tė njohura me emrin male, nė tė cilat zhvillohej jeta
fisnore.
Ato ishin: Hoti, Sumasit (me vonė Grudė), Kėlmėndi, Kuēi, Kastrati, Shkreli, Triepshi, Koja, Kopliku, Tuzi (si
pjesė e Grudės).
Nė
krye tė ēdo mali ishte kryekreu, kurse ēdo vellazėri kishte kreun
(tė parin) e vetė. Vepronin edhe pleqėt e maleve.
Toponimi
(emrimi) Malėsi del nga fjala shqipe MAL-i me kuptim gjeografik
dhe teritorial.
Malėsia e Madhe ndahet nė zonat bjeshkore:
Triepshi, Korita e Hotit, Kėlmėndi, dhe disa zona te Shkrelit)
Zonat malore: Koja, Fudnat, njė pjesė e Grudės, pjesa e madhe e Hotit, njė pjesė e Kastratit dhe Shkrelit
Zona fushore: Kopliku, Gruemirė, Buz-Uji, njė pjesė e Kastratit dhe Hotit,
kurse mė sė shumti fushė ka Gruda - Fusha e Cemit, Dheu i Zi,
Vllanė,
Vrane, Fusha e Tuzit, Mileshė dhe Dinoshė.
Cemi
(lumi i vetėm nė Malesi) e ndanė Malėsinė fizikisht nė dy
pjesė.
Malet
kryesore janė Deēiqi dhe Suka (nė Grudė), Bukoviqi dhe Cemeri
(nė Hot), Kazhaniku (nė Triepsh), Kapa e Brojės (Kėlmėnd),
Mokseti (Kastrat) e tjerė.
Qėndrat
dhe katundet (fshatrat) me tė mėdha ishin Tuzi, Vranja, Vllana,
Dinosha, Kėsheva, Prifti, Pikala, Selishti, Skoraqi, Arza,
Drumja, Spija, Vuksalekajt, Kushet e Hotit, Bajza, Kopliku,
Gruemirė, Vėrmosha, Stjepofi, Nikmarashi e tjerė.
Nė
Malėsi ka tri klima: e butė-mediterane, malore dhe kontinentale.
Nė
tė kaluerėn e lashtė ilire nė Malesi jetonte fisi i madh Ilir-Labeatet.
Tokrat malore tė Malesisė sė sotme quhėnin
"Malet e Labeateve" (mons labeatis), fusha
afėr Liqenit tė Shkodres ėshtė quajtur liqeni i Labeateve (lacus labeatus).
Vėndbanimet
Ilire mė tė njohura nė Malesi janė Meduni, Qytezat (e Dinoshes,
Buxes se Triepshit, Sukės sė Grudės, Kėshevės,
Qafės sė Kishės, Arzės) pastaj Vuksalekajt, Burgu i
Grudės (Dushiq), Samoborri,
Cinna te Kopliku etj.
Nė
kohėt e lashta nėpėr Malėsi kalonin rrugėt shumė tė
rėndėsishme
edhe pėr Europe, siē ishte ajo nga Norona nėpėr Dinoshė-Tėrgajė-Vėrmoshė-Guci dhe tjetra Noronė-Dinoshė-Tuz-Koplik-Shkodėr.
Mendimtarėt
botėrorė (shumė nga ata) do tė cekin se deri me ardhjen e
Turqėve, Shqipria veriore, pra edhe Malesia, me kurrgjė nuk do
tė jetė mbrapa Europes.
Malėsia
e Madhe deri me 1476 mbante lidhje tė mira dhe tė ngushta me
Venedikun. Janė tė njohura pėrsonat historik qė mbanin
qėndrime tė tilla dhe mbeshtetėshin nė Venedik (Itali) si Anaro Hoti
(Hot), Vuksa Gela (Grudė), Vuksa Gjeca (Kėlmėnd). Poashtu,
deri me atėherė Malėsia mbante lidhje edhe me Dinastitė e
Ballshideve dhe Cernovekaseve (Ballshet dhe Cernojeviqet) tė
etnosit shqiptarė.
Me
1479 kur sulltan ishte Muhamedi i dyte (1451-1481) Turqia do tė
okupojė Malėsinė dhe do tė formoj nahitė (krahinat): Kuē (me
tė
do tė hyjnė edhe Triepshi e Koja), Kėlmėndi, Hot dhe Zhabjaku.
Gruda (tokrat e Mark dhe Gjon Sumės) do tė hyjnė nė kuadėr tė
nahisė sė Zhabjakut.
Vuksa
Gela si kryekreu i Grudės do tė luftoj kundėr turqėve dhe
sllavevė.
Gruda do tė fitojė dhe do tė mbetet mal nė vehte. E tėrė
Malėsia do te zhvillojė luftė kundėr otomaneve pandėrprerje
qė
deri me 1912.
Janė tė njohura luftat dhe kryengritjet e viteve: 1565-1575, 1596, 1601, 1609, 1610-12, 1624, 1638,
1652-53, 1668-69 ,1698-99 ,1712, 1732, 1808, 1822, 1832-34,
1838, 1844, 1856, 1862, 1871-72, 1879, 1883, 1869,
1910-1912.
Mė tė
njohurit janė 1565-1575 (nė Hot e Grudė), 1610-11
(nė tėrė
Malesi), 1638(nė Kėlmėnd), 1832-34(Hot-Kastrat), 1883
(nė Hot e Grudė), 1869 (Grudė) dhe kryengritja prej 24
mars - 2 gusht 1911.
Pjesa
malore e Malėsisė kurrė nuk do tė pranoj pushtetin turk dhe nuk
do tė paguaj taksat dhe tatimet (haraēin).
Me
1641 kryeprifti i Grudės dhe i tėre Malesisė Karlo Della
Mirandella do tė organizojė nė brigjet e lumit Cem
(Tėrgaje) besėlidhje nė mes maleve dhe do tė hapi shkollėn e
parė nė gjuhėn shqipe nė Priftė tė Grudės.
Turqit do ta ndalojnė, siē kanė ndaluar ēdo send qė ishte
pėrparimtarė.
Malėsorėt janė tė besimit
katolik deri me ardhjen e turqėve, atėherė fillon perhapja e
besimit islam.
Kishat
kryesore janė: e Grudės (mė e vjetra) e Sh'Mehillit
nė Dinoshė, Arzė, Brigje tė Hotit, Triepsh, Selcė, Bajzė, Tuz etj.
Ndėr
xhamitė mė tė vjetra nė Malesi janė ajo e Dinoshės, Tuzit,
Koplikut dhe Vllanės.
Personalitetė
shumė tė njohura qė kanė punuar dhe vepruar nė Malesi jane:
Karlo Della Mirandella, Leonardo Di Martino (prift dhe
shkrimtarė), Pater Gjergj Fishta, Anton Harapi, Marjan Prelaj,
Josip Rela (shkrimtare-arbėreshė nga Zara e Dalmacisė).
Jeta
nė Malesi ishte shumė e veshtirė (gjatė pushtetit turk), por
ajo, nė prėmtime diēka do tė lehtėsohet me reformat e Sulltanit
tė vitit 1839 (Hatisherifi i Gjylhanes), dhe me Hatihumajanine
vitit 1856, kur nė Shkodėr do tė organizohet Komisioni i
bajraqeve (xhibala) me qellim qė veziri i Shkodrės mė lehtė ta
sundoj dhe kontrollojė Malėsinė.
Malėsorėt do tė mbrohen nga sulmet malazeze me 22 prill
1880 (Beteja e Zharnices) ku u dalluan Baca Kurti
Gjokaj, Paloke
Gjoka Vulaj, Halil Haka Nikaj, kurse diēka mė
parė nė Dinoshė
(1863) Smail Martini Ivezaj dhe Om
Haku Kajoshaj.
Me
1880-81 nė Vrane, Gruda do tė fitoj ushtrinė malazeze dhe
pėrsėri
dallohet Smail Martini, bajraktar i grudės.
Me
1879 Ēun Mula nė krye tė Hotit do tė luftoj kundėr
ushtrisė se
veriut tė Shkodrės por pa sukses; ushtria turke ishte e
fortė.
Me 1883 dhe 1886 gjyqi ushtarak i sulltanit do tė dėnojė
njė numėr tė madhė tė krerėve tė Hotit dhe Grudės pėr shkak se po
prishnin pėrėndorin.
Me i njohuri nga tė dėnuarit ishte, patjeter Smail Martini
Ivezaj qė do tė internohet, me krerėt e Grudės, nė Diari-Bekir
(Anadolli-Afrik).
Disa nga krerėt e Malėsisė do tė marrin pjesė edhe nė Lidhjen e Prizrenit
nė qershorė 1878 (Baca Kurti, Ēun Mula etj.)
Me
vendimin e Xhibales (komisionit turk pėr Malesi) 1856 Malėsia e
Madhe ndahet nė dy pjese: Triepshi dhe Koja do tė hyjne me
kadillukun e Podgoricės, kurse pjesa tjetėr e Malesisė: Hoti,
Gruda, Kelmendi, Kastrati dhe Shkreli mbetėn nėn ndikimin e
Shkodrės.
Me 1876-77 Triepshi, Koja dhe Fudnat fuqitė e mėdha ju dhane Malit
tė Zi dhe kufiri u vendosė nga Vrana-Ura e
Zharnicės-Omerbozhaj-Vorri i Vuksa Gelės (maja e lemuet ne
Suke)-Lemajė.
Me
1887 nė Triepsh, kurse me 1888 nė Kojė do tė hapen shkollat
nė gjuhė sllave dhe do tė futen mbiemrat e sllavizuar me mbaresen
"viq" ose "iq"
Nė
nėntorė 1907 nė Lemajė do tė zhvillohet njė betejė e
trieshjanevė me turq, kurse po ato vite nė Tuz dhe Dinoshė do
tė
hapen shkollat fetare islamike, kur njė e Dinoshės do tė
jetė
edhe shkolla me Mulla Arapin pėr tė gjithė.
Revulucionin
e Xhon-turqeve (turqit e rinjė) me 1908 malėsorėt do ta
perkrahin duke shpresuar se ai do tė sjellė demokracinė,
jetė e lirė, perparim, realizimin e tė drejtave nacionale-etnike, hapjen
e shkollave nė gjuhėn shqipe etj., por nuk ndolli ashtu.
Turqit, nėpėr mes misionarėve tė tyrė e tradhtuan atė dhe
malėsorėt pėr tė realizuar tė drejtat e veta, si do
tė
ceki Faik Konica, filluan luftėn kundėr shumė
ujqėve, jo tė
sigurt se ushtarakisht do tė fitojnė, por do tė terhjekin
vėmendjen e Europės, dhe mbas themelimit tė Komitetit Nacional
Shqiptarė nė Podgoricė nė shkurt 1911 nė krye tė sė cilit
vėndoset Sokol Baci Ivezaj dhe qė drejtohej nga Nikollė
Ivanaj,
Kole Martini (profesor i gjuhės shqipe nga Dukagjini), Kolė
Sokol Baci Ivezaj dhe me njė numer tė anėtareve tė shquar si Dedė Gjon Luli Dedvukaj, Nikolle Soga (nga Shkodra), Luigj
Gurakuqi etj.
Komiteti
pėr sė afėrmi bashkpunonte me Pater Gjergj Fishten, At Ndre
Mjeden, At Jak Serreqi, Pater Bona Gjecaj, Isa Boletinin, Ismail
Qemalbeu, Dodė Brajcin, Mehmet Shpendin, Aleksandro Siliqin ete
tjere.
Nė
mbledhjen e Podgoricės (2-4 shkurt 1911) do tė vėndoset qė
kryengritja do tė fillojė me sigurimin e armės, afer Shėn
Gjergjit.
Pėr tė realizuar kėtė mision nga ana e
Komitetit angazhohen Nikollė Ivanaj (shkon nė itali) dhe
profesor Gjergj Pekmezi (nga Pogradeci) nė Vienė , por ajo filloi
me parė me 24 mars me sulmin e nje ēetė tė Hotit
kundėr kaushės
turke nė Brigje tė Hotit.
Tė nesėrmėn malėsorėt sulmojnė kaushet ushtarako-policore nė kufirin me Mal
tė Zi si janė Porokia, Lishahu, Qafė Bokrrine, Mergjes (Vrane) si edhe ato
nė starre, Arzė, Rranxė tė Rrases, Pllanicė etj.
Betejat
mė tė njohura janė ato qė u zhvilluan nė Deciē me 6 dhe 22 prill
dhe 3 maj 1911 nė tė cilat u dalluan shumė persona e sidomos
Tring Smailja Ivezaj.
Gjatė luftės, gjegjėsisht kryengritjės u
dalluan nė tė madhe Dedė Gjon Luli Dedvukaj.
Me
6 prill 1911 nė njė pjesė tė malit Deēiq, nė Bratilė, u ngrite
flamuri kombėtarė-shqipėtarė e qė paraqet rastin e parė mbas
vdekjės sė Gjergj Kastriotit me 1468, dhe
ėshtė flamuri i kryengritjės shqiptarė pėr liri.
Me ushtrinė
turke, shumė herė numėrikisht mė tė madhe se ajo malesorė dhe
mė mirė e pregaditur, ushtruar dhe furnizuar, gjatė
periullės sė
kryengritjes ullėheqen Bedri Pasha, Et'hem Pasha, Turgut Pasha,
Hasan Riza Pasha, Esat Pasha Toptani dhe mė nė fund Abdylah
Pasha qė deri ater ishte nėnsekretar nė Ministrinė e
Drejtėsisė.
KERKESAT
E MALESOREVE
1.
Me
17 nentorė 1910 amnestia e pergjithshme tė shtypit me
iradelurdher tė sulltanit
Shėrbimi ushtarak ne valetin e Shkodrės
Mudiri i qytetit tė Tuzit dhe maleve duhet tė jetė
shqiptar-vėndas
Kajmakami i Malesisė duhėt tė jetė Kristian dhe duhet
tė foli
shqip
Armatimi ose ēarmatimi pėr tė gjithė njėsoj
Pasuria e konfeskuar tė kthehėt dhe tė paguhet
dėmshperblimi
2.
Mbas
formimit tė Komitetit Qendrore Shqiptare nė krye me Sokol Bacin
(zgjidhet nė kėrkesėn e emigrantave shkodran) dhe me
sekretarė Kolė Martinaj (profesor i gjuhės shqipe) dhe Kolė Sokol Bacit
(jurist) me 2-4 shkurt nė fund tė njėjtit muaj do tė
pėrpilohen kėrkesat drejtuar qeverisė turke nė Cetinė, Sadradinbeut, me 30
mars, e qė janė:
Njohja dhe ruejtja e tėrėsisė teritoriale tė tokave shqiptare.
Njohja e gjuhės shqipe si gjuhė zyrtare si dhe nė mėsim nė katėr vilajetet (Shkodėr,
Kosovė, Janinė dhe Manastirė).
Tė gjithė nėnpunėsit tė jenė shqiptarė dhe kombi
shqiptarė tė pranohet nga
ana e stambollės.
Pėrdorimi i tė ardhurave nga viset
shqiptare nė dobi tė kėtij kombi.
Ushtarėt shqiptarė tė merren dhe tė dalin jashte kufinjeve
vetėm nė rast lufte me qeveritė e huaja.
Kėto kėrkesa u nėnshkruan nga 20 krerė nė mesin e cilėvė
janė: Sokol Baci Ivezaj (Grudė), Dedė Gjon
Luli Dedvukaj (Hot), Dedė Nika Ivezaj (Grudė), Gjeto Mark Ujka
(Hot) si dhe Martin Preka (Triepsh)
3.
Gjatė
kryengritjes, kurė Turgut Pasha kėrkonte dorėzimin e pakusht
tė malesorevė dhe kur gjyqi ushtarak dėnoi udhėhėqėsit
kryėsorė, krerėt e Malėsisė tė mbledhur nė Pikalė (pranverė
1911)
perpiluar edhe njė listė:
kėrkesė qė drejtohet turqisė, e nė tė cilėn kėrkuan:
Autonominė e tokrave shqiptare, lirinė, hapjen e
shkollave, dėmshperblimet etj.
Nė mbledhje muarėn pjesė ndėr tė tjerė: Dedė Gjon Luli Dedvukaj, Mehmet Shpendi, Dodė
Preci, Dedė Nika Ivezaj, Gjeto Mark Ujka Junēaj e shumė
tė tjerė.
4.
Ndėr
kėrkesat, apo memorandumet me mė zė tė malesorevė eshte
"Libri i Kuq" i pėrpiluar nga Luigj Gurakuqi dhe
tė tjerėt, qe u miratua nė Kuvendin e Grecės , me 23 qershore
1911,
po ashtu i drejtuar opinionit europian, gjegjėsisht tė
pėrmendurit Eduard Grej, qė ateherė konsiderohej
ndėr diplomatėt mė lidėr tė Europės.
Kėrkesat e "Lordeve tė
Malesise", siē i quante R. Rankin, korrespodent i "Tajmsit" dhe "Ēikago Herald Tribujn",
krerėt malesorė janė tė pėrfshirė nė 12 pika:
Garanti
nga ana e qeverisė sė Stambollės se nuk do tė pėrsėritet
veprimtari tė tilla, respektimi i religjionit, traditės dhe
zakoneve tė vjetra kanunore tė garantuara me kushtėtutė.
Njohja e plotė e kombit shqiptarė me tė drejtat si ēdo komb
tjetėr.
Liri e plotė e kombit shqiptar pėr tė
zgjedhur deputetėt e vetė.
Liria e plotė e mėsimit nė gjuhė shqipe, hapja e shkollave shqipe me te drejtat e barabarta
me shkollat tjera nė Qeverinė Turke.
Autonomia dhe
organizimi decentralist administrativ i vilajeve ku ndollen
shqiptarėt.
Zgjedhja e valiut dhe nenpunėsve,
zyrtarėve e tė tjerėve qė dinė gjuhėn shqipe dhe
zakonet e vėndit.
Kajmakani i Tuzit, atėherė kryeqėndėr e Malesisė, tė jetė shqiptarė.
Pėrcaktimi i njė pėrfaqsuesi, inspektorit tė pėrgjithshem
tė
Sulltanit.
Pėrdorimi i gjuhės shqipe nė administratė dhe tė pranohet si gjuhe zyrtare, pran
gjuhės
turke.
Shėrbimi ushtarak nė vėnd tė vet dhe e drejta qė ata tė
shėrbejne nė besimin (fenė) dhe zakonet e veta.
Tė ardhurat tė angazhohėn nė dobi tė vėndit tė vetė,
pėrveē
takses doganės (gjymrykut), tė ardhurat nga duhani dhe alkoholi,
shfrytėzimi i pyjėve, kullotave e tjera.
Tė drejtat pėr keshillime nė lidhje me buxhetin e vilajetit.
Formimi i fondeve tė nevojshme dhe grumbullimi i tė hollave
pėr rindėrtim e shtėpive, ndertimin e rrugave,
dėmshperblimin pėr shkatėrrimet e bėra.
Formimi i komisionit tė pėrzier pėr mundėsimin dhe sigurimin pėr ata qė
kthehėn nė vėnd
dhe realizimin e dėmshperblimeve.
"Libri
i Kuqe" (Menorandumi i Greēes) ėshtė shkruar shqip dhe
frengjisht e nėnshkruhet nga Sokol Baci (Grudė), Dedė Gjon Luli
(Hot), Dedė Nika (Grudė), Dodė Prėēi (Kastrat), Tomė Nika
(Shkrel), Cal Dedi (Selcė), Lulė Rapuka (Vukel), Llesh Gjergji
(Nikē), Gjeto Mark Ujka (Hot), Mehmet Shpendi (Shalė), Avdi Kola
(Gimaj), Nikė Mėhilli (Shllak), Tup Cuni (Prekali), Binak
Lulashi (Toplanė), Bash Bajrami (Nikaj) dhe Bek Delia
(Dukagjin).
Malėsorėt
filluan dhe zhvilluan kryengritjen tė vetdijshėm se nuk kanė
mundėsi dhe forcė tė mposhtin turqit, por tė bindur se do
tė ndikojnė nė pėrmirsimin e pozitės sė tyre dhe tė bindin
opinionin demokratik europian nė zgjedhjen e problemit tė
shqiptarėvė.
Ajo bėri qė Hoti, Gruda, Kėlmėndi, Kastrati, Shkreli, Tuzi tė jenė nė pikėvėmėndjen e
Europės, dha figurat e mėdha tė shqiptareve, Dedė Gjon Lulin dhe
Tringė Smajlja Ivezaj, e posaēėrisht Kuvendi i Gerēes
bėri qė
europa tė fillojė tė mėndojė me mė kujdes pėr tė biseduar me
urti, gjakėftoftėsi, durim, e qė janė cilėsi traditėn,
idenė pėr
fitim etj.
Mbas
ngritjes sė flamurit nė Vlorė me 28.11.1912 - nga 16 dhjetore
1912 deri me 2 gusht 1913 u mbajte konferenca e ambasadoreve
nė Londėr me pjesmarrjen e fuqive tė mėdha.
Me 17 dhjetorė u vėndosė qė tė formohet Shqipėria e lirė dhe e pavarur.
Me
mbledhje udhėheqte Eduard Grej, kryeministri anglez.
Mbas planeve dhe projekteve tė shumta nė fillim tė marsit 1913
fuqitė e mėdha vėndosen qė Hotin dhe Fudnen t'ja japin Malit
tė
Zi si dhurate dhe kėshtu Malėsia pėrsėri u nda nė dy pjesė.
Nė majė 1913 malėsorėt do tė organizojnė demonstratat
nė Tuz
dhe Shkodėr, por pa sukses.
Me 29 korrik 1913 fuqitė
e mėdha do tė prėnojnė Shqiperinė nė gjirin e shtetėve tė
pavarura.
Kufirin shtetėrore
shqiptaro-malazez do ta vendosi Komisioni Nderkombetare Rus
Sergej Potapov.
Me 1912 Tuzi do tė
shpallet Kapetani, kurse me 1914 do tė formohen komunat:
Tuz,
Rapshė, Traboin dhe Grudė e mė vonė edhe Vrane.
Po tė njėjtėn kohe nė Tuz do tė hapen shkollat nė gjuhėn shqipe (nuk do
tė punoj) dhe serbe.
Me 1916 nė Triepsh, Priften, Dinoshė, Tuz dhe Hot do tė hapen shkollat shqipe me
mėsues nga
fshati Arbanasi afer Zares (Dalmaci-Kroaci),
nė mėsin e tyre ishin
edhe Josip Rela dhe Josip (Zef) Duka.
Nė mes tė dy luftėrave botėrore nė Malėsi nuk ka shkolla shqipe (Hot,
Grudė, Triepsh dhe Kojė) por ato do tė hapen
mbas luftės sė dyte botėrore.
Sot veprojnė katėr shkolla tetėvjeēare (Tuz, Skorraq, Stjepov dhe
Dinoshė) dhe shkolla e mesme
nė Tuz.
|
|